Azərbaycan kinosuna qurban edilən din(imiz)

1960-1980-ci illər

XIX əsrdən etibarən məfhumların tarixinə diqqət yetirilir. Bizə atılan daşlar da məhz məfhumlar vasitəsi ilədir. Dilimizlə oynadıqları oyunlarda biz sadəcə tamaşaçı qismində çıxış edirik. Səhnədə gedən tamaşa teatrın kənarına sirayət edir. Gözlərimizin gördüyü səhnələri, qulaqlarımızın eşitdiyi dialoq və monoloqları özümüzlə birbaşa gündəlik həyatımıza daşıyırıq.

Sovet rejiminin əsas ideologiyasından biri dinsiz cəmiyyət idi. Sol düşüncə prinsip etibarı ilə ateizm üzərində qurulub. Dinə (mənəviyyata-metafizikaya) düşmən kəsilən cəmiyyət içində özlərini onlardan biri kimi göstərən (yoldaş adlandıran) rejim rəhbərləri totalitar rejimdə dövlət idarə edirdilər. Yerli xalqların tarix və mədəniyyətinə hörmətsizlik edərək hər şeyi alt-üst etdilər. Rejim məscidləri bağlamaqla, onları ferma, anbar etməklə düşüncənin silinməyəcəyini bildiyi üçün ateist klublar, cəmiyyətlər yaratmağa başladı. Bakı Dövlət Universitetində fəlsəfə kafedrası ateizm kafedrası olaraq dəyişdirildi, sənət adamlarına ateizm pəncərəsindən baxaraq yazıb-yaratmaqları tapşırıldı. Təkcə sifarişli yazılarla kifayətlənmədilər. Yaxın keçmişə nəzər yetirib daxildəki tənqidi materialları topladılar və öz qələmimizlə özümüzü kəsdilər. Bu işdə, təbii ki, sovet rejiminin ən yaxşı manipulyasiya aparatı olan kino onların silahı oldu. Əvvəlcə səssiz filmlərlə din xadimlərini ən pis formada “şorgöz” olaraq ekran qarşısına çıxartdılar.[1] İkinci dünya müharibəsi dinsizləşdirmə prosesini müəyyən qədər ləngitdi, amma burada ümumi bir mesaj var idi: Müharibədə heç kimdən yardım istəməyə, duaya ehtiyac yoxdur. Sovet insanı hər şeyə qadirdir. Tək çarə məhz “yoldaşlar”dır. Bu dövrdə çəkilən filmlərə nəzər yetirəndə dinin təməl daşlarından biri olan əxlaqın ortadan qaldırıldığını görürük.[2] Düşüncəni yerlə yeksan etmək prosesi, demək olar ki, uğurla həyata keçirildi. Tədricən silinən yaddaşın yerini doldurmaq çətin olmadı. Bir neçə film ilə, demək olar ki, məsələni həll etdilər.

1964-cü ildə rejissor Əlisəttar Atakişiyev “Sehrli Xalat” filmini çəkir. “Sehrli Xalat”a baxmayan bir neçə nəfər ancaq tapmaq olar. Film uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Uşaq manipulyasiya üçün idealdır. Xan və İo Kio obrazları uşaqların sevimli personajlarıdır. Həmçinin əsas süjet bir məkandan başqa bir məkana keçməklə bağlıdır. Xan və İo Kio köhnə və yeninin, xəyal və gerçəkliyin, fantaziya və reallığın, mənəvi və maddinin, metafizika və elmin, bir sözlə, din və ateizmin müqayisəsidir. Xan gülüş hədəfinə qoyulub, İo Kio isə uşaqların sevimlisidir. Bu sevimli müəllim uşaqlara metafizik şeylərin olmadığını, uydurma olduğunu göstərmək üçün səhnə qurur. Beləcə, bir kinoya qurban verilmiş bir dinin şahidi oluruq.

1966-cı ildə Əjdər İbrahimovun çəkdiyi “İyirmialtılar” bu baxımdan xüsusi diqqət yetirilməli filmdir. Film “şaxsey-vaxsey” görüntüləri ilə başlayır. Sovet kinosunda belə səhnələrə tez-tez rast gəlinir. Çünki bu görüntülər digər ölkələrdə və rus təhsili almış insanlarda gülüş obyekti idi. 1918-ci ildə Bakını idarə edən Bakı kommunası nümayəndələri taxıl üçün məscidə girmək istəyirlər, ancaq imam buna imkan vermir. Nəticədə məscid və İslam dinində vacib sima sayılan imam xalqı aclığa düçar edən obraz kimi “pompalanır”.

Azərbaycan kinosu uşağı məsciddən uzaqlaşdırır. Bunu rus yadellisi etmir; uşağın öz babası edir. Hansı ki, özü məsciddə namaz qıla-qıla nəvəsinə “sənin burda nə işin var?!” - deyir.

Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yerə malik olan Mirzə Fətəli Axundov XIX əsrin ortalarından başlayaraq qucağımıza bombalar qoydu. Yazdığı dram əsərləri və komediyalardan “başımıza oyun açmaq” üçün istifadə edildi. 1850-ci ildə qələmə aldığı “Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur” adlı komediyasını Ədhəm Qulubəyov ssenariləşdirir və 1976-cı ildə Kamil Rüstəmbəyov və Şamil Mahmudbəyov “Dərviş Parisi partladır” filmini çəkirlər. Həm əsər bədii cəhətdən, həm də kino sözsüz təqdirəlayiqdir. Komediya izləyicini özünə cəlb edir, güldürür, əyləndirir. İzləyici üçün nəyə güldüyü önəm kəsb etmir. Onun işi sadəcə və sadəcə gülməkdir. Bəs gülüş obyekti kimdir? Təbii ki, Dərviş Məstəli Şah. Bəs dərviş nə deməkdir? Dərviş İslam deməkdir, din deməkdir. Bizim kinomuz dərvişə güldürdü, camaatımız da maşallah qəhqəhə çəkib güldü. Təkcə gülmədi, həm də iyrəndi. 1969-cu ildə İsmail Şıxlının “Dəli Kür” romanı əsasında rejissor Hüseyn Seyidzadənin çəkdiyi “Dəli Kür” filmindəki dərvişlərdən iyrəndi. Qadınlardan istifadə edən, uşaqlara işgəncə edən din xadimlərindən iyrəndi. O dərvişlərlə, mollalarla din-iman topun qabağına qoyuldu, haqsız yerə...

1960-1980-ci illərdə onlarla filmdə belə qısa səhnələrlə din gözdən düşürülməyə çalışıldı. Sovet rejimi azərbaycanlı ədiblərin yazdıqları əsərlərlə, azərbaycanlı ssenaristlərin hazırladıqları ssenarilərlə, azərbaycanlı rejissorların çəkdikləri filmlərlə, azərbaycanlı aktyorların oynadıqları rollarla yüz illərdir Azərbaycan torpaqlarında mədəniyyət quran, kimlik formalaşdıran inancı, inamı, imanı, əxlaqı qurban edib payladı və bizlər də özümüzü yeməyə başladıq, ta o gündən bəri...

[1] İrfan ictimai fikir jurnalının 173-cü sayında

[2] İrfan ictimai fikir jurnalının 175-ci sayında