HAQQ DOSTLARINDAN HİKMƏTLƏR Əziz Mahmud Hüdayi - 3

HAQQ DOSTLARINDAN HİKMƏTLƏR Əziz Mahmud Hüdayi - 3

Hüdayi həzrətləri buyurur:

Firqət əhlinə yetər qıldın nəzər,

Aç gözün, vasil olan yaranə bax!

İnsan oğlu vətəni-əslisi olan Cənnətdən bu qürbət diyarına göndərilmiş bir əbədiyyət yolçusudur. Əsrlər və nəsillər ilahi köç karvanlarıdır. Yaşadığımız bu fani və məcazi aləmdən həqiqi və əbədi aləmə intiqal qanunu həyatın ən təməl həqiqətidir.

Bu imtahan aləminə göndərilməyimizin qayəsi isə, böyüklərin təbiri ilə desək: “kəsbi-kamal ilə seyri-camala vüslətdir”. Yəni ibadət və mərifətullah ilə qulluğumuzu kamilləşdirərək Haqq-Təalanın bizdən istədiyi “qəlbi-səlim”ə nail olmaqdır. Cənnətə girib camalullahı seyr etmə nemətinə məzhər olmaq da ancaq bu qəlbi safiyyət, lətafət və kamalat ilə mümkündür.

Haqq-Təalaya vüslət isə yoxdan var edilib saysız məxluqat içində insan, insanlar içində əhli-iman olan bir qul üçün, nail oluna biləcək ən uca məzhəriyyət, ən böyük izzət və şərəfdir. Dolayısı ilə belə bir müəzzəm və möhtəşəm bir neməti əldə etmək üçün səy göstərmək yerinə Haqdan qafil kimsələrin dünyəvi və nəfsani rahatlığına baxaraq onların batil yollarına sürüklənmək həzin bir əbədiyyət iflasıdır.

İnsan sevdiyi kimsələrin yoluna meyil edər. Dolayısı ilə Uca Haqqa qulluqdan bixəbər olan qafil və fasiqlərə məhəbbət qəlbə qəsvət verər. İmam Şafei həzrətlərinin dili ilə desək:

“Əhli-dünyanın yaxınlığı sağlam insanı da xəstə edər”.

İmam Qəzzali həzrətləri də qafil və fasiqlərlə yaxınlığın zamanla zehni yaxınlığa, bu yaxınlığın da nəhayət qəlbi bərabərliyə dönəcəyini bildirir. Bu isə insanın addım-addım həlaka sürüklənməsi deməkdir.

Bu baxımdan, bir din düşməninin inşa etdirdiyi bir divara belə “necə də gözəldir” demək səbəbi ilə qəlbdə mənfi bir təsir meydana gələr. Çünki onun hərəkətlərini və əsərini bəyənmək o Haqq düşməninin etibarını yüksəldəcəyi üçün Allahın qəzəbini cəlb edər.

Necə ki, bir hədisi-şərifdə buyurulur:

“Münafiqə “əfəndim” deməyin. Əgər onu əfəndi qəbul etsəniz, Əziz və Cəlil olan Rəbbinizin qəzəbini üzərinizə çəkmiş olarsınız”. (Əbu Davud, Ədəb, 83; Əhməd ibn Hənbəl, V, 346)

Buna görə də qafil və fasiqlərə heyranlıq hiss etmək və ya din düşmənlərinin adətlərinə həvəslənmək İslami şəxsiyyət və ciddiliyi zədələyən böyük bir zəiflikdir. Möminin vəzifəsi əbədi və gerçək həyat olan axirətdə məqbul və mötəbər olacaq peyğəmbərlər, sadiqlər, şəhidlər və salehlərin halına qibtə edib onlar kimi yaşamağa səy göstərməkdir.

Unutmayaq ki, qafillər, fasiqlər və İslam düşmənləri – bu gün dünyəvi baxımdan nə qədər xoş güzəran sürsələr də – həqiqi həyat olan axirətin zavallı miskinləri olacaqlar. Dolayısı ilə onların halına tamah salmaq qədər həzin bir aldanış ola bilməz.

Rəsulullah r bu mövzuda sahib olacağımız qəlbi həssaslığı hədisi-şəriflərində belə izah edir:

“Həyat şərtləri sizinkindən daha aşağı olanlara baxın, sizdən daha yaxşı olanlara baxmayın! Bu, Allahın bəxş etdiyi nemətini xor görməməyiniz üçün daha doğru bir davranışdır”. (Müslim, Zöhd, 9)

 “Hər kim dini mövzularda özündən üstün olana baxıb ona tabe olar, dünyəvi məsələlərdə isə özündən aşağıda olana baxıb Allahın verdiyi nemətlərə şükür edərsə, məhz belə kimsəni Allah “şükür edən və səbir edən” olaraq yazar.

Dini mövzularda özündən aşağıda olana (yəni qəflət əhlinə) baxan, dünyəvi məsələlərdə isə (yəni vəzifə, dərəcə və sərvət baxımından) özündən üstün olana baxıb əldə edə bilmədiyi (dünyəvi imkanlar üçün) kədərlənən kimsəni də Allah “şükür edən və səbir edən” olaraq yazmaz”. (Tirmizi, Qiyamət, 58)

Hüdayi həzrətləri buyurur:

Baxma nadan olana,

Xüsrevi-dövran olsa.

Qıl nəzər əhli-dilə,

Haqq ilə yeksan olsa...

Yəni mömin olan kəs, xalqın nəzərində xor görülsə belə, daim könül əhli, alim, saleh və sadiq qullara qibtə etməlidir. Çünki onlar Allah ilə bərabərliyin könül səadətini yaşaya bilən əbədiyyət sultanlarıdır. Bunun ziddinə - Haqdan qafil olan və axirəti unudan, mənəvi yöndən cahil və nadan kimsələrə isə, xalqın nəzərində dəyərli sayılsalar da, əsla etibar və iltifat etməməlidir.

Yəhya bin Muaz g, saleh bir bəndədə olması lazım olan xüsusiyyətlərdən birinin “(qafil) zənginlərə həsəd gözü ilə deyil, nəsihət gözü ilə baxmaq” olduğunu deyir.[1]

Haqq-Təala da Qurani-Kərimində nemətlərə qərq olduqdan sonra azğınlaşan Qarunu və ona paxıllığı tutan insanların peşmanlığını bir ibrət dərsi kimi bu şəkildə bəyan etməkdədir:

“Beləliklə, (Qarun) öz ehtişamı ilə qövmünün qarşısına çıxdı. Dünya həyatını arzulayanlar: “Kaş Qaruna verilənlərin eynisi bizə də veriləydi. O, (bu sərvət səbəbi ilə) çox bəxtəvərdir”, - dedilər.

Elm sahibi olanlar isə: “Vay halınıza! İman gətirib yaxşı işlər görən kimsə üçün Allahın mükafatı daha xeyirlidir. Buna yalnız səbir edənlər qovuşa bilər”, - dedilər.

Nəhayət, onu evi ilə birlikdə yerə batırdıq. Nə Allahdan başqa ona yardım edən adamları var idi, nə də o, özünü müdafiə edə bildi.

Dünən onun yerində olmağı arzulayanlar belə deməyə başladılar: “Deməli, Allah bəndələrindən dilədiyinin ruzisini artırır, dilədiyinin ruzisini də azaldırmış. Əgər Allah bizə lütf etməsəydi, həqiqətən, bizi də yerə batıracaqdı. Deməli, kafirlər nicat tapa bilməzlər”. (əl-Qasas, 79-82)

Əshabi-kiram Məkkə dövründə müşriklərin ağır təzyiqi, zülm və embarqosu altında ikən öz-özlərinə:

“Biz Rəbbimizə qul ola bilmək üçün hər cür əziyyətə dözürük. Allaha üsyan edən kafirlər isə dünyada rifah içində rahat-rahat gəzir, dünya nemətlərindən istədikləri kimi istifadə edirlər”, - dedilər.

Bu zaman Rəbbimiz möminlərə dünyadan daha xeyirli olan üqbanı seçmələrini əmr edərək belə buyurdu:

“Kafirlərin (bolluq içində) ölkə-ölkə gəzib dolaşmaları səni əsla aldatmasın! (Onların bu əyləncələri) azacıq bir mənfəətdən ibarətdir. Sonra onların sığınacaqları yer cəhənnəmdir. (Ora) necə də pis yataqdır!

Lakin Rəbbindən qorxanlar üçün, Allahın qonağı olaraq içində əbədi qalacaqları və (ağacları) altından çaylar axan cənnətlər vardır. Allah dərgahında olanlar yaxşı əməl sahibləri üçün daha xeyirlidir”. (Ali-İmran, 196-198)

Deməli, hadisələrə təkcə həmin anda və dar bir baxış bucağı ilə deyil, sanki zaman lentini irəli sarıb daha geniş və dərin bir nəzərlə baxa bilmək lazımdır. Çünki buna müvəffəq olanlar məğrur və zalım kimsələrin həzin aqibətlərini bu gündən görərək onların halına həvəs duymağın necə də böyük xəta olduğunu dərk edərlər. Necə ki, Mövlana həzrətləri buyurur: 

“Ağıllı kimsəyə işin axırında görüləcək şey əvvəlcədən görünər, axmağa isə axırda. Lakin bu zaman iş işdən keçmiş olar...”

“Ağıllı kimsələr əvvəlcədən ağlayarlar, axmaqlar isə işin axırında başlarına vurub heyfsilənərlər. Sən işin başlanğıcında ikən sonunu gör ki, qiyamət günündə peşman olmayasan!”.

 Əziz Mahmud Hüdayi həzrətləri də bu idrak içində dünya və onun cazibəsinə aldanmaqdan qurtuldu. Dünyəvi baxımdan ali mövqeyə və firavan bir həyata sahib ikən Haqq dostlarının irşadına nail olmaq və həqiqət iqlimindən pay ala bilmək üçün bütün fani cazibələrdən üz çevirdi. Qürur, təkəbbür, mənlik və şəxsiyyətini sanki ayaq altına ataraq nəfsini yerlə bir etdi. Vəzifə, şan-şöhrət, mal-mülk maneələrinin hamısını aşdı. Fani dayaqlardan imtina edərək yeganə sığınacaq, istinadgah və dayaq olaraq Haqq-Təalaya təvəkkül və təslimiyyət halına yüksələndə həm maddi, həm də mənəvi yöndən müstəsna ikram və ehsanlara nail oldu. Allahın lütfü ilə həm insanlığa, həm də cahan sultanlarına yön verən bir könül sultanı oldu.

Həmçinin Hüdayi həzrətləri nail olduğu maddi-mənəvi varidatı sırf özü üçün yığmaq və ya özünə xərcləmək yerinə Allah rizası üçün ümməti-Muhammədə comərd bir şəkildə vəqf etdi. Onun qurduğu bu vəqf böyük silsiləvi bərəkətə məzhər olaraq aradan keçən dörd əsrə rəğmən bu gün hələ də maddi-mənəvi xidmətlərinə davam etməkdədir.

Hüdayi həzrətləri buyurur:

Buyruğun tut Rəhmanın,

Tövhidə gəl, tövhidə.

Təzələnsin imanın,

Tövhidə gəl, tövhidə.

Tövhid: Haqq-Təalanın birliyinə inanıb Onun heç bir şəriki və vəkili, yəni ortağı və bənzərinin olmadığını qəlbən təsdiq etməkdir.

Həqiqət əhli arif qulların tövhidi isə buna əlavə olaraq; səbəblərə baxarkən Müsəbbibi, əsərlərdə Müəssiri, sənətdə Sənətkarı, xülasə, hər bir var oluşun mütləq faili olaraq Allah-Təalanı görə bilməkdir. Qəlbən və ruhən hər an ilahi hüzurda olduğunu bilməkdir.

“Onlar ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da (hər zaman) Allahı zikr edərlər...” (Ali-İmran, 191) ayəsində bildirildiyi kimi, daimi zikr halında yaşamaqdır. Baxdığımız hər şeydə Haqq-Təalanı xatırlamaqdır. Çünki ibrət və hikmət nəzəri ilə oxuya bilənlər üçün bu kainat kitabındakı hər varlıq Allahın qüdrət və əzəmətini bildirən kövni ayələr sayılır.

Məhz tövhid bu şüura çataraq hər zaman və məkanda Haqq-Təala ilə qəlbən bərabərliyə yaraşan hal və davranışları ortaya qoymaqdır.

“Sən çıxanda aradan, qalar səni Yaradan” ifadəsində olduğu kimi, ənaniyyət və mənliyi aradan çıxardıb özünü tamamilə Haqqa təslim etmək və Onun əmrlərinə can-könüldən ram olmaqdır, tövhid.

Necə ki Sakarya çayı Qara dənizə qovuşanda artıq Qara dənizdə Sakarya mövcud olmaz və o artıq Qara dənizdə yox olursa, mömin də nəfsani arzularından sıyrılaraq iradəsini Allah-Təalanın iradəsində fəna etməlidir. Qul ancaq bu təqdirdə tövhidin həqiqətindən pay götürə bilər.

Tövhid əqidəsinin əsla ortaqlığa təhəmmülü yoxdur. Mövlana həzrətlərinin buyurduğu kimi:

“Hər kim Haqq qapısında “mən” bə “biz” deyirsə, o kimsə «لَا» (la - yəni rədd) vadisində gəzməyə davam edir deməkdir. Belə olanlar dost qapısından içəri alınmazlar”.

Düşünmək lazımdır ki, bir iplik bir çox lifin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Onun iynə dəliyindən keçə bilməsi üçün liflərinin birliyi qoruması şərtdir. Hər lif ayrı bir tərəfə üz tutarsa, ipin ucu haçalanar, birliyi/tövhidi pozulduğu üçün iynənin dəliyindən keçə bilməz.

Bir möminin Haqqa vüslət yolunda incə ələklərdən keçə bilməsi də Allah yolunda ruhunu incəldib zərifləşərək heçliyini dərk etməsinə bağlıdır.

Günəş şüaları altına qoyulan zərrəbin bütün çör-çöpü yandırdığı kimi, mömin də kəlmeyi-tövhiddə təmərküzləşərək qəlbindəki nəfsani ehtiraslarını yandırıb mənəvi təmizlik aparmalıdır.

Abdullah Dəhləvi həzrətlərinin də buyurduğu kimi:

“Nəfsinin arzularına əsir olan kəs necə Allaha qul ola bilər ki?!”

Həqiqətən, insanın Rəbbini tərk edərək ən çox qulluq etdiyi batil ilah öz nəfsidir. Yəni Allahın əmrini ifa etməsinə mane olan keyfi qərarlarıdır. İlahi həqiqətlərə zidd düşən “mənə görə”ləridir. İslamın hökmlərinə uyğun gəlməyən “məncə” ifadələridir. İbadətləri sırf Allahın əmri olduğu üçün deyil, fanilərin gözünə girmək və ya onların gözündən düşməmək kimi süfli və dünyəvi niyyətlərlə bulanıq halda əda etməkdir. Bu isə tövhidin ziddi olan “gizli şirk”dir.

Buna görə də tövhid inancının sırf sözdə qalmayıb hal və davranışlara əks etməsi zəruridir. Yəni təkcə dildə deyil, feil, sifət və əxlaqda da tövhid əhli ola bilmək lazımdır.

Hüdayi həzrətlərinin şeirindən də anlaşıldığı kimi, tövhidin ən gözəl isbatı hər daim Uca Haqqın buyruqlarına itaət etməkdir. Yəni “Allahın varlığına, birliyinə inandım” demək kafi deyil.

Necə ki, ayeyi-kərimədə də belə buyurulur:

“İnsanlar imtahana çəkilmədən, təkcə “iman etdik” deməklə onlardan əl çəkiləcəyini zənn edirlər?!” (əl-Ənkəbut, 2)

Dolayısı ilə “feili tövhid” – qulun həyat tərzini Allahın razı olduğu hal və davranışlarla ahəngli hala gətirə bilməsidir. Mömin Rəbbinin razı olduğu hal və davranışları ortaya qoyduğu nisbətdə tövhidi yaşayar, imanı təzələnər, inancı qüvvətli olar.

Digər yandan, tövhidin əsasına və ruhuna tərs düşən və ilahi qəzəbi cəlb edən hər cür hal və davranışdan da həssaslıqla çəkinmək lazımdır. Əks təqdirdə tövhidin həqiqətindən istifadə etmək mümkün deyil.

Haqq dostlarından İbrahim bin Ədhəm həzrətlərindən soruşurlar:

“Etdiyimiz dualar niyə qəbul olunmur?”

Həzrət belə cavab verir:

“Haqqı bilirsiniz, amma buyruqlarını yerinə yetirmirsiniz!

Peyğəmbəri bilirsiniz, amma sünnələrini yerinə yetirmirsiniz!

Quran oxuyursunuz, amma onunla əməl etmirsiniz!

Haqq-Təalanın nemətlərini yeyirsiniz, amma şükrünü əda etmirsiniz!

Cənnəti bilirsiniz, amma onu əldə etmək üçün səy göstərmirsiniz!

Cəhənnəmi bilirsiniz, amma ondan narahat olmursunuz!

Ölüm var deyirsiniz, amma hazırlaşmırsınız!

Ata-ananızı və ölülərinizi öz əllərinizlə qəbrə qoyursunuz, lakin ibrət almırsınız!

Belə halda, bu qədər qəflət içində olan bir kimsənin duası necə qəbul edilsin?!”[2]

Unutmayaq ki, İslam “Allaha qismən deyil, tam təslim olmaq”dır. Dolayısı ilə müsəlman İslamın qaydalarını həyatının heç bir səhifəsində bir kənarda unutmamalıdır.

“İndi Allahın əmrini yerinə yetirsəm, filan dünyəvi mənfəətim necə olacaq?” – kimi nəfsani pıçıltıları bir kənara qoymalı və hər bir halda: “Məmin üçün mühüm olan nəfsimin deyil, Sənin hökmündür, ya Rəbb! Eşitdim və itaət etdim!” – deməlidir.

Əks halda bu ilahi xəbərdarlığa müxatəb olmaqdan çəkinmək lazımdır:

“De: “Əgər atalarınız, oğullarınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, qohumlarınız, qazandığınız mallar, kasad olmasından qorxduğunuz ticarət və xoşunuza gələn məskənlər sizin üçün Allahdan, Onun Peyğəmbərindən və Onun yolunda cihad etməkdən daha sevimlidirsə, o zaman Allah Öz əmrini gətirənə qədər gözləyin! Allah fasiqlər qövmünü doğru yola yönəltməz”. (ət-Tövbə, 24)

Tabeundan Vəhb bin Münəbbih həzrətlərinə:

“Lə iləhə illallah sözü Cənnətin açarı deyilmi?” – deyə sual verdikləri zaman belə cavab vermişdi:

“Bəli, elədir, lakin hər açarın mütləq dişləri olur. Dişləri olan açarı gətirsən, qapı üzünə açılar, yoxsa açılmaz”. (Buxari, Cənaiz, 1; həmçinin: Tirmizi, İman, 17/2638)

Bəyazid Bəstami həzrətlərinə də tələbələrindən biri sual verir:

“Kəlmeyi-tövhid, yəni “lə iləhə illallah” sözü Cənnətin açarıdır buyurulur. O halda bizi bu qədər sıxıb qorxutmağınıza gərək varmı?”

Həzrət belə buyurur:

“Düzdür. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, dişləri olmayan bir açar qapını aça bilməz. Kəlmeyi-tövhid açarının dişləri bunlardır:

1) Yalan, qeybət və buna bənzər pis sözlərdən təmizlənmiş bir dil,

2) Hiylə və xəyanətdən təmizlənmiş (dosdoğru) bir qəlb,

3) Haram və şübhəli şeylərdən qorunmuş bir mədə,

4) (Qürur, təkəbbür, lovğalıq kimi) nəfsani məqsədlərdən (və mənəvi xəstəliklərdən) təmizlənmiş saleh əməllər”.[3]

Deməli, həqiqi tövhid – hal, davranış və əxlaqın ilahi buyruqlarla eyni olmasıdır. Həyatın dini hökmlərin möhtəvası çərçivəsində yaşanmasıdır. Qulu Rəbbindən uzaqlaşdıran fani və nəfsani cazibələrə meyil etməməkdir. Haqqa vüslət yolundan yayındıran heç bir şeyə əsla ram olmamaqdır.

Hüdayi həzrətləri buyurur:

Yaban yerlərə baxma,

Canın odlara yaxma,

Hər gördüyünə axma,

Tövhidə gəl, tövhidə.

Bu axır zamanda xüsusilə gözümüzə və könlümüzə çox diqqət etməliyik. Çünki nəfsani vitrinlər və şeytani ekranlar hər yanı sarmış vəziyyətdədir. Bəzi küçə və məhəllələrin, internetin yanlış adreslərinin və televizorun mənfi proqramlarının mənzərələri sanki ruhlara zəhər səpir. Görən gözdür, lakin onun qəflət və qəsvətinin cəfasını qəlb çəkir.

Buna görə də gözü və könlü haramlardan qorumaq, qəlbdəki tövhid nurunu mühafizə edə bilmək baxımından vacibdir.

Bir stəkandakı saf və təmiz suya bir damcı nəcis düşsə, o suyun bütün ləzzəti itər, saflığı pozular. Bunun kimi, gözü haram görüntülərdən qorumaq qəlbi həyatın səhhəti üçün son dərəcə mühümdür.

Hədisi-şərifdə belə buyurulur:

“Harama baxış iblisin zəhərli oxlarından bir oxdur. Hər kim Allah qorxusu səbəbi ilə onu tərk edərsə, Uca Allah bu davranışına qarşılıq ona, qəlbində dadını hiss edəcəyi bir iman (ləzzəti) bəxş edər”. (Hakim, IV, 349/7875; Heysəmi, VIII, 63)

Yenə Rəsulullah r Həzrət Əli t-a xitabən belə buyurmuşdur:

“Ey Əli, anidən bir haramı gördüyün zaman təkrar dönüb ona baxma! Çünki ilk baxış sənin (üçün əfv edilmiş)dir, ancaq ikinci baxış əleyhinədir (günahdır)”. (Əbu Davud, Nikah, 42-43/2149; Tirmizi, Ədəb, 28/2777)

Yəni baxılması haram olan bir şeyə qeyri-iradi gözümüz sataşarsa, bu ilk baxış təbii qarşılana bilər, lakin baxışı davam etdirmək haramdır.  

Buna bir misal verək, məsələn, hər maşının mütləq nömrəsi olur. Lakin insanlar yoldan keçən hər maşının nömrəsinə diqqətlə baxaraq onu əzbərləməyə cəhd etməzlər.

Bunun kimi, biz də haramların cazibəsinə qarşı təqva zirehinə bürünməli, qeyri-iradi gözümüzə dəyən haramlardan da çəkinərək daxili dünyamızın hüzur və saflığını qorumalı, könül taxtımızı hər daim təmiz saxlamağa səy göstərməliyik.

Uca Allah bütün hal və hərəkətlərimizi rizasına uyğun hala gətirməyi nəsib etsin. Lütf-kərəmi ilə hər birimizi ömrümüzün bütün səhifələrini İslamın həyat verən ölçüləri ilə bəzəməyə müvəffəq etsin.

Amin!..

[1] Attar, Təzkirətul-evliya, səh. 124, Erkam Yayınları, İstanbul 1984.

[2] Attar, e.a.ə. səh. 40.

[3] Abdulməcid əl-Hani, əl-Hədaiqul-vərdiyyə, Dəməşq, 1996, sf. 320.