Ümid-umud

Ümid-umud

Ümid sözünün dilimizə ərəb dilindən kecmiş bir söz olduğu və arzu edilən bir

şeyin ola biləcsyinə inanma və inamdan doğan daxili fərəh, xatircəmlik hissi, güman mənasında işləndiyi bildirilir.

Klassik Azərbaycan ədəblyyatında işlədilən ərəb-fars sözləri lüğətində ümidgah

sözünün 1-ci hissəsini, kökunün ərəb, -gah şəkilçisinin isə fars dilinə məxsus şəkilçi

olduğu göstərilir.

Bu sözün dilimizə ərəb dilindən kecmədiyi, əksinə, əmin sözün əsl Azərbaycan

sözü olan ummaq felindən düzəldiyini söyləməyə dilimizdə ummaq felindən

düzələn xeyli sayda söz də imkan verir. İlk növbədə sözün leksik mənasına nəzər

yetirək.

Ummaq-könlündən kecirmək, arzu etmək, ümid etmək kimi izah edilir. (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, cild 4 səh.403)

Əslində isə arzu etməklə ummaq arasında çox böyük fərq var. Belə ki, arzu etmək

deyəndə hələ mövcud olmayan, qeyri-real, haçansa baş verəcəyi gözlənilən və ona

çalışan kimi başa düşülür. Arzuya catmaq, arzu edənin birbaşa fəaliyyətindən, iradəsindən asılıdır. Ona catmaq üçün müxtəlif əziyyətlərə qatlaşmaq, cətinliklərlə üzləşmək lazım gəlir.

Ummaq isə hazırda mövcud olan və umulan hər hansı bir şeyə qovuşmaq istəyidir.

Burada hər şey umandan yox umulandan asılıdır.

Azərbaycan dilində ummaq felindən düzəldilmiş düzəltmə isim_, fel və sifətə rast

gəlmək mümkündür.

l. Umsuq     (sifət)

2. Umsunmaq - (qayıdış növ fel)

3. Umsutmaq -  (icbar nüv fel )

4. Umulmaq -  (məchul növ)

5. Umu-küsü - (mürəkkəb isim)

6. Umacaq -  (isim)

7. Umud  -  (isim)

a) Umsuq - um felinə suq şəkilçisi artırmaqla sifət düzəlir. Konkret bir şeydən əli

çıxan, ona qovuşınayan, yiyələnməyən mənasında işiənir.

Bizim fikrimizcə sözdəki qeyri-məhsuldar suq şəkilçisi sa / su - q şəkilçilərinin

qovuşmasından ibarətdir. Türk dillərində - sa, -sə hissəciyinin tarixən isim və

fellərə artırılaraq düzəltmə fel əmələ gətirdiyinə aid “Divani lüğətit-türk” də

kifayət qədər nümunəyə rast gəlmək mümkündür:

Ətsədi – ət istədi, evsədi - evi istədi (evi üçün darıxdı) açsadı - açmaq istədi,

Müasir Azərbaycan dilində bu şəkilçi ilə düzələn susamaq (su istəmək) felindəki

sa şəkiiçisi yuxanda haqqında danışılan şəkilçinin eynidir.

-q isə Azərbaycan dilində ( ıq, ik, uq, ük, q, k) sifət düzəldən mahsuldar

şəkilçidir. (oyna- q, soyu_q) Deməli, düzəltmə sifət olan um - sa- q / um- su- q

şəklinə düşmüş , dilimizdə məhdud şəkildə olan dodaq ahəngi yaranmışdır.

Eynilə umsamaq felində qayıdış və icbar növdə olan umsunmaq, umsutmaq

felindən yaranmışdır. Ummaq felinin məchul növünə də rast gəlirik:

Söylə gözəllərin dodaqlarında.

Bu oynaq gülüşlər umulmuşmudur? (M.Müşfıq)

b) um - acaq. Feldən acaq şəkilçisi vasitəsilə düzələn isim: qan - acaq, otur - acaq, yan - acaq.

c) umu-küsü. mürəkkəb sözü təşkil edən hər iki sözün kökü feldir və -ı şəkilçisi

vastəsilə feldən isim düzəlmişdir. Um-u, küs- ü.

Azərbaycan dilində kifayət qədər bu şəkilçi və teldən düzələn ismlər var: Öl-ü, çək-i, qorx -u, sanc -ı.

Ummaq felinin təsiflənməyən formasına (feli sifət) məşhur atalar sozlərində də rast gəlirik:

Uman yerdən küsərlər. Umulmayan daş yarar baş. Mahmud Kaşğarinin “divan”ında ummaq felindən düzəlmiş iki sözə rast gəlirik: Umduçu və dilənçi.

Çox qəribədir ki, eyni leksik məna daşıyan umduçu və dilənçi sözləri -çı şəkilçisi

vastəsilə feldən düzəlmiş isimlərdir. Azərbaycan dilinin qrammatik qanunlarına

görə isə çı şəkilçisi yalnız isimlərə artırılaraq peşə, sənət bildirən düzəltmə isimlər

yaradır.

Yüxarıda söylənilən bütün bu misallar yazının əvvəlində haqqında danışdığımız

ümüd sözünün um- ud komponentlərindən əmələ gəldiyiynə əsas verir

-ıd ,-id, -ud, -üd şəkilçisi fel köklərınə artırılaraq isim əmələ gətirən qeyri-

məhsuldar şəkilçidir: öyüd, keçid, qrut.

“Divan”da  isə bu şəkilçi vastəsilə    düzələn    xeyli    miqdarda      sözə    rast gəlmək   mümkündür ki, həmin sözlər bu gün arxaikləşmiş, onların

yerinə alınma sözlər işlənməyə başlamışdır.

Qacut – təqib, ölüt – qatil  və s.

Bütün bu söylənilənlərdən sonra qətiyyətlə demək olar ki,

ümid sözü heç də ərəb sözü olmayıb əsl Azərbaycan sözüdür və

orfoqrafiyası ümid yox umud şəklində olmalıdır.