HAQQ DOSTLARINDAN HİKMƏTLƏR - YUNUS ƏMRƏ - 10

HAQQ DOSTLARINDAN HİKMƏTLƏR - YUNUS ƏMRƏ - 10

Yunus Əmrə həzrətləri buyurur:

Söz ola kəsə savaşı,

Söz ola kəsdirə başı,

Söz ola ağulu[1] aşı,

Bal ile yağ edə bir söz!

İslam həyat nizamıdır. Həyatın bütün möhtəvasını və ömrün hər anını Quran və Sünnə ölçüləri ilə tənzimləyir. Qulluq vəzifələrimizlə yanaşı, gündəlik məşğuliyyətlərimizi, oturub-duruşumuzu, yeyib-içməyimizi, hətta istirahətimizi də ülvi qayələrə bağlayaraq bir növ bunlara da ibadət mahiyyəti qazandırır.

İslamın həssas ölçülər təyin etdiyi davranışlar arasında “danışıq ədəbi”nin müstəsna yeri və əhəmiyyəti var. Qeyd edəcəyimiz hadisə bu həqiqəti necə də gözəl izah edir:

Bir gün Muaz bin Cəbəl t Rəsulullah r -dən hansı əməlin daha xeyirli olduğunu soruşmuş, bu qəbildən insanların əməl edə biləcəyi cihad, oruc, zəkat və bir çox saleh əməli saymışdı. Lakin Hz. Peyğəmbər r hər dəfə:

“İnsanlar üçün bundan daha xeyirlisi var”, - buyurmuşdu.

Muaz t:

- Atam-anam Sənə fəda olsun, insanlar üçün bundan daha xeyirli olan nədir? – deyə soruşduqda Rəsulullah r mübarək ağzını göstərərək:

– Xeyir söyləməyəcəksə, susmaq! - buyurdu.

Muaz t:

– Danışdıqlarımıza görə də hesaba çəkiləcəyik? – deyə soruşdu. Rəsulullah r diqqətini çəkmək üçün yavaşca Muazın dizinə vuraraq belə buyurdu:

“Allah xeyrini versin, ey Muaz! İnsanları üzü üstə cəhənnəmə sürükləyən şey dillərindən çıxandan başqa nədir ki?

Kim Allaha və axirət gününə inanırsa, ya xeyir söz söyləsin, ya da sussun, zərərli söz söyləməsin! Siz xeyirli söz söyləyərək karlı çıxın, zərərli sözdən uzaq duraraq rahatlıq və səadətə qovuşun!” (Bax. Hakim, IV, 319/7774)

Unutmamaq lazımdır ki, insan danışdığı hər sözdən məsuldur. Ayeyi-kərimələrdə belə buyurulur:

“(İnsanın) Dediyi hər sözü (yazmaq üçün) onun yanında hazır durub gözləyən (iki mələk) vardır!” (Qaf, 18)

“Həqiqətən, sizə nəzarət edən mələklər vardır; əməllərinizi yazan möhtərəm (mələklər)!” (əl-İnfitar, 10-12)

Yəni mömin işlədiyi əməllər kimi söylədiyi sözlərin də daim ilahi kitaba yazıldığını unutmamalıdır.

Həzrət Peyğəmbər r ağızdan çıxan sözlərin nəyə səbəb olacağını yaxşıca düşünməli olduğumuzu belə ifadə edir:

“Bəndə Allahın xoşuna gələn bir söz söyləyər, lakin onunla Allahın rizasını qazanacağı əsla ağlına gəlməz. Halbuki Allah həmin söz səbəbi ilə Ona qovuşacağı qiyamət gününə qədər həmin adamdan məmnun olar.

Həmçinin bir bəndə də Allahın qəzəbini cəlb edən söz söyləyər, lakin həmin sözün onu Allahın qəzəbinə tuş gətirəcəyini düşünməz. Halbuki Allah həmin adama söylədiyi pis söz səbəbi ilə Özünə qovuşacağı günə qədər qəzəb edər”. (Tirmizi, Zöhd, 12; İbn Macə, Fitən, 12)

Demək ki, insanı səadətə də, fəlakətə də aparan şey ağzından çıxan sözlərdir. Bu etibarla ağzımıza girən loğmaların halal, haram, yoxsa şübhəli olduğuna diqqət etməli olduğumuz kimi, ağzımızdan çıxan sözlərin də xeyrə, yoxsa şərə səbəb olacağını əvvəlcədən düşünüb sonra danışmağımız, yaxud da susmağımız lazımdır.

Həzrət Peyğəmbər r sözün axirətyönümlü məsuliyyətinə dair belə buyurmuşdur:

“Adəm oğlunun əmri-bil-məruf və nəhyi-anil-münkər və ya Allah-Təalanı zikr etməsi xaricində bütün sözləri əleyhinədir, lehinə deyil”. (Tirmizi, Zöhd, 63/2412)

Bu səbəblə dilimizi boş və çirkin sözlərdən qoruyub daima xeyir danışmağa və ifadələrimizi zikrullahla bəzəməyə çalışmalıyıq. Bu əxlaqı həyatlarında əks etdirən möminlər:

P Hər hansı bir işə və ya yeməyə başlayarkən bismillah çəkər, bitirdikdə Allaha həmd edərlər.

P Bir-biriləri ilə qarşılaşanda əvvəlcə salam verər, Allahın salamını, rəhmət və bərəkətini diləyərək qarşılıqlı dua edərlər.

P Bir-birilərindən ayrılarkən də “Allaha əmanət ol!” deyərlər.

P Səyahətə çıxanda “Allah amanında! Allah sənə yar olsun!” deyərlər.

P İstirahət edərkən Allaha sığınaraq dua edər, yuxudan qalxanda Allaha şükür edərlər.

P Evlənənlərə“Allah xoşbəxt eləsin!” deyərlər.

P Ticarətdə siftə edənlər: “Siftə səndən, bərəkət Allahdan…” deyərlər.

P Xəstəyə “Rəbbimiz şəfa versin! Çəkdiyiniz çətinliklər günahlarınıza kəffarə olsun, dərəcənizi yüksəltsin!” deyərlər.

P Yeni doğulan körpələr üçün “Allah saleh bəndələrindən etsin! Allah özünə xeyirli qul, Rəsuluna xeyirli ümmət, ata-anasına xeyirli övlad etsin! Allah xeyirli və uzun ömür versin!” deyərlər.

P Cənazədə “Allah rəhmət eləsin, məkanı cənnət olsun! Geridə qalanlara Allah səbir versin!” deyərlər.

Bu misalları artırmaq mümkündür.

Mömin olan kəs dilini beləcə zikrullahla bəzəyib gözəl və nəzakətli danışmağa alışdırmalıdır. Bunun əksinə, yalan, qeybət, dedi-qodu, iftira, küfr, məsxərə, təhqir, münaqişə, həyasız və nalayiq sözlərlə dilini kirlətməkdən çəkinməlidir. Çünki bütün bunlar qəlblərdəki fəsadın təzahürüdür. Əbədi səadət və əmin-amanlığımız üçün dilin bu kimi bəlalardan qorunması vacibdir.

Yunus Əmrə həzrətləri buyurur:

Kələcilərin[2] pişirgil,

Yaramazların şeşirgil,[3]

Sözün us[4] ilə düşürgil,

Deməgil çag edə[5] bir söz!

Yəni danışarkən ağlına gələni söyləmə, əvvəlcə beynində və qəlbində süzgəcdən keçir, sonra söylə. Fikrini anlatmaq üçün istifadə edəcəyin sözlərin ən münasib olanını seç. Yanlış sözləri hafizəndən çıxart, lüğətindən təmizlə. Sözünü ağıllı və yerli-yerində işlət. Zamana, zəminə, qarşındakı adamın haləti-ruhiyyəsinə və ümumi ab-havaya uyğun olan sözü söylə. Həzrət Mövlananın ifadəsi ilə desək, “Korlar bazarında ayna satma, karlar bazarında qəzəl atma!”. Ən mühüm olan isə: qəlb qıran xam söz söyləmə!

İnsan münasibətlərində yaşanan bir çox problem əslində dildən düzgün istifadə etməməkdən, sözə lazımi diqqəti yetirməməkdən qaynaqlanır. Dil ikiuclu bıçaq kimidir. Xeyrə açar ola biləcəyi kimi, şərə də açar ola bilər. Söz söyləmək insanın əlinə daş alıb atmasına bənzəyir. O daşın hara düşəcəyini əvvəlcədən hesab etmək lazımdır. Hz. Peyğəmbər r də danışmazdan əvvəl yaxşı-yaxşı düşünməyin vacibliyinə işarə edərək:

“...Sənə üzr istədəcək sözü söyləmə!”,  - buyurmuşdur. (İbn Macə, Zöhd, 15)

Ona görə də dilimizin qəlblərə sancılan tikan olmamasına diqqət etməliyik. Atalarımız da “Qılınc yarası sağalar, dil yarası sağalmaz”, - deyiblər. Bir dəfə qırılan şüşə yapışdırılsa da, ömür boyu izi qalar.

Məsələn, xidmətçiyə kobud şəkildə: “Tez ol, mənə bir stəkan su gətir!” demək də var, nəzakətlə: “Zəhmət olmasa, bir stəkan su gətirərsinizmi?” demək də var. Hər ikisində su istəyirsən. Amma birində kobudluq var, qarşındakı adamın qəlbinə toxunan xor görmə var, digərində isə nəzakət və insana dəyər vermək var. Həmçinin o bir stəkan su, gətirən adamın əhvali-ruhiyyəsinə görə, içənə təsir edər. Kobud ifadələrlə istənən su məcburi və istəksiz gətiriləcəyi üçün heç bir fayda verməz; nəzakətlə istənən su isə məhəbbətlə gətiriləcəyi üçün şəfa olar.

Yeri gəlmişkən bunu da qeyd edək ki, qəlb qıran kobud sözlər yalnız qafil və qatı qəlblərdən çıxar. Ona görə də bir insan həm dindar, həm də kobud və bədrəftar olmaz. Çünki İslamın mayası etiqadda tövhid, əməldə ədəbdir.

Allah-Təala Qurani-Kərimdə belə buyurur:

“Qullarıma de ki, sözün ən gözəlini söyləsinlər...” (əl-İsra, 53)

Sözün ən gözəli olan Qurani-Kərim də bizə gözəl “danışıq üslubu, xitab tərzi, dil ədəbi” təlim edir. Sözümüzü xitab etdiyimiz adamların vəziyyətinə, haləti-ruhiyyəsinə görə necə tənzimləməli olduğumuzu misallarla izah edir:

Üzərimizdə haqqı olan, xüsusilə yaşlı ailə böyüklərimizin qəlbini incidəcək kiçicik də olsa mənfi davranış sərgiləməməyi, hətta onlara qarşı hirslə “uf” belə deməməyi, əksinə, “قَوْلًا كَرِيمًا” yəni hörmətlə və iltifatla danışmamızı təlim edir. (Bax. əl-İsra, 23)

Kasıba, qərib və möhtac vəziyyətdə olana əlimizdən gəldiyi qədər dəstək olmamızı, lakin verəcək heç nə tapmadığımız təqdirdə onlardan üz çevirərək başdan sovmaq yerinə, ən azından gülər üz göstərib “قَوْلًا مَيْسُورًا” yəni “könül alan, təsəlli edən, ruha rahatlıq bəxş edən bir neçə söz” söyləməmizi əmr edir. (Bax. əl-İsra, 28) Çünki bəzən söylənən gözəl bir söz də sədəqə yerinə keçir.

Həmçinin Qurani-Kərim başa qaxaraq və minnət qoyaraq əcri puça çıxarılan sədəqədənsə “قَوْلٌ مَعْرُوفٌ”, yəni “xoş söz daha xeyirlidir” buyurur. (Bax. əl-Bəqərə, 263)

Qanadıqırıq quş kimi himayəyə möhtac yetimlərlə, yaxın qohumlar və yoxsullarla “قَوْلًا مَعْرُوفاً”, yəni “gözəl söz və şirin dillə danış” buyurur. (Bax. ən-Nisa 5, 8)

Hər cəhətdən dürüst, səmimi və ədalətli olmamızı əmr edərək “قَوْلًاسَدِيداً”, yəni “doğru söz söyləyin” buyurur. (Bax. ən-Nisa, 9; əl-Əhzab, 70)

Qəlbində mənəvi xəstəlik və mərəz olan kəslərə qarşı hər hansı bir fitnəyə və yanlış anlaşılmaya səbəbiyyət verməmək üçün “قَوْلًا مَعْرُوفاً”, yəni “yerində və münasib söz söyləyin” buyurur. (Bax. əl-Əhzab, 32)

Təbliğ edərkən əvvəlcə qarşımızdakı adamın qəlbini yumşaltmaq üçün “قَوْلًا لَيِّناً”, yəni “mülayim söz söyləyin” buyurur. (Bax. Taha, 44)

Həmçinin təbliğ əsnasında “قَوْلًا بَلِيغاً”, yəni “könüllərə nüfuz edəcək, təsirli, hikmətli, bəlağətli söz söyləyin” buyurur. (Bax. ən-Nisa, 63)

Bu etibarla bizdən hər zaman şirin dillə, gülər üzlə, şəffaf suyun axışı kimi ruhu fərəhləndirən gözəl ifadələrlə danışmağı tələb edir.

Bunun əksinə, qulağa xoş gəlməyən, sərt və kobud xitabların mənfi təsir doğuracağını təlqin edir. Xam, nadan və gərəksiz sözlərin möminə yaraşmadığını bildirir. Səsimizin tonunu da yerinə görə tənzimləməli olduğumuzu ifadə edərək:

“Yerişində mötədil ol və səsini alçalt! Şübhəsiz, səslərin ən çirkini uzunqulaq səsidir”, (Loğman, 19) buyurur.

Bir sözlə, Rəbbimiz bu kimi təlimatlarla möminə yaraşan danışıq üsulunu Qurani-Kərimdə bəyan edir.

Öz-özümüzə düşünək görək; bağçadan tutmuş universitetə qədər bütün təhsil müəssisələrində və kurslarda xarici dillərin öyrədildiyi bir zamanda Qurani-Kərimin bizdən istədiyi danışıq ədəbinə nə qədər bələdik? Bəşəri dillərə nə qədər, Quranın təlim etdiyi dilin ədəbinə nə qədər əhəmiyyət veririk?..

Yunus Əmrə həzrətləri buyurur:

Eşq imamdır bizə, könül camaat,

Dost üzü qiblədir, daimdir səlat…

İmanı eşqlə yaşayanların qəlblərində bambaşqa üfüqlər açılar. İlahi eşq sanki mənəvi durbinə bənzəyir. Aşiq və arif könüllərə qafil insanların görə bilmədiyi bir çox sirr, hikmət, ibrət və xariqələri seyr etdirir. Bu isə insan ruhuna tərifi imkansız ləzzət verir.

İbrahim bin Ədhəm həzrətlərinin bu sözü, haqqında danışdığımız mövzunu necə də gözəl izah edir:

“İlahi məhəbbətdəki vəcd, ləzzət və istiğraqımız[6] gözlə görünən bir şey olsaydı, krallar onu ala bilmək üçün bütün xəzinələrini də, krallıqlarını da fəda edərdilər”.

Haqq aşiqlərinin namazında bədənin qibləsi Kəbə olduğu kimi, qəlbin qibləsi də Kəbənin Rəbbidir. Onlar namaza durarkən aldıqları ilk təkbirlə masivanı (Allahdan başqa hər şeyi) əllərinin tərsi ilə arxalarına ataraq bütün varlıqları ilə, yəni həm bədən, həm də qəlbən Allahın uca divanına durarlar.

Həzrət Aişə c validəmiz belə buyurur:

“Rəsulullah r namaza durduğu zaman (Allah qorxusu ilə) sinəsindən qazan qaynamasına bənzər bir səs gələrdi. Azan oxunduqda Allahın hüzuruna çıxacağı üçün ətrafındakıları tanımaz hala düşərdi”. (Əbu Davud, Salət, 157; Nəsai, Səhv, 18)

Deməli, qəlb və bədən ahəngi ilə, tədili-ərkan və xüşuya riayətlə qılınan namaz Allaha qovuşma həyəcanı ilə dolu bir meraca bənzəyir. Əlbəttə ki, belə bir namazdan hər kəs qəlbindəki Allah eşqinin səviyyəsi nisbətində nəsib alar.

İmana eşqlə sarılan səmimi bir mömin namazı aşiqin məşuquna qovuşması kimi böyük bir zövq, ləzzət və səadət sayar. Necə ki, Hz. Peyğəmbər r də namazı çox sevərdi. Özünə bu dünyadan sevdirilən nemətləri sayarkən “namaz da gözümün nuru qılındı” buyurmuşdur.[7]

Yeri gəlmişkən bir xatirəmi də nəql etmək istəyirəm:

Bir gün qaradərili bir gənc yanıma gəlib:

- Mənə dua edin, - dedi.

- Oğlum, nə istəyirsən, hansı müşkülün var, nə üçün dua istəyirsən? – deyə soruşdum. (Çünki adətən gənclər imtahandan keçmək, iş-güc sahibi olmaq, yaxud evlilik kimi dünyəvi məsələlərlə bağlı dua istəyirlər.) O gəncin arzusu isə olduqca mənalı idi:

- Dua edin, Allah mənə namazı çox sevdirsin! – dedi. O gəncin bu istəyi hər birimizə dərs olma mahiyyəti daşıyırdı.

Bizim də ən mühüm məsuliyyətimiz namazı çox sevmək və başqalarına sevdirməkdir. Xüsusilə övladlarımıza verəcəyimiz ilk mənəvi qida Allah və Rəsulunun sevgisindən sonra onları namaza alışdırmaq olmalıdır.

Həzrət Peyğəmbər r beş vaxt fərz namazı böyük həssaslıqla qılar, lakin bununla kifayətlənməyib nafilə namazlardan olan təhəccüd, əvvabin, işraq, duha, vudu, təhiyyətul-məscid, hacət və s. namazlarla da daima Allaha yaxınlaşmağa can atardı.

Hər ibadət müəyyən vaxt ərzində əda olunaraq tamamlanır. Lakin iman və qulluq son nəfəsə qədər daimidir. Nəticə etibarı ilə namazda qazandığımız Allaha yaxınlıq hissini, Onun hüzurunda olmaq şüurunu və hər an ilahi kameraların nəzarəti altında olduğumuzu qəlbə həkk etmək lazımdır.

Ona görə də Haqq aşiqi olan ariflər bütün ömürlərini sanki namaz hissiyyatı ilə yaşamışlar. Dünyəvi işlərlə məşğul olsalar belə, “əl karda, könül Yarda” düsturu ilə qəlbən Allahla yaxınlığın idrakında olmuşlar.

Bu qəbildən Həzrət Mövlana imanın eşq, vəcd və ləzzəti ilə belə səslənir:

“Elə bir dəstəmaz al ki, heç vaxt pozulmasın. Elə bir namaz qıl ki, heç bitməsin. Aşiq üçün beş vaxt namaz kifayət etməz, beş yüz min vaxt istəyər. Əsl aşiq vüsalın sona çatmasını heç istəyərmi?”.

Haqq dostları Allaha yaxınlıq və vüslətin dünya şərtlərindəki zirvə təcəllisi sayılan namazdan o qədər mənəvi ləzzət almışlar ki, bu vəcd və həyəcanları onlara yaşadıqları maddi iztirabları belə, unutdurmuşdur.

Döyüşlərin birində Həzrət Əli t-ın ayağına ox batmışdı. Ağrının şiddətindən oxu çıxartmaq mümkün olmadı. Bu zaman Həzrət Əli t:

“Mən namaza durum, elə çıxardın”, - dedi. Dediyi kimi etdilər və oxu  asanlıqla çıxartdılar. Həzrət Əli namazını bitirib:

- Nə etdiniz? – deyə soruşdu. Yanındakılar:

- Oxu çıxartdıq, - dedilər.

Deməli, Hz. Əli namazda dünyadan təcrid olunur, bədəninin hiss edəcəyi iztirabları unudacaq qədər ibadətə qərq olurdu.

Əsri-səadət cəmiyyətində ruhi böhranların, psixoloji narahatlıqların müşahidə olunmamasının səbəblərindən biri də namazı xüşu ilə əda etmələri idi. Çünki əshabi-kiram namazda bütün ehtiyac və acizliyini sonsuz qüdrət sahibi olan Allah-Təalaya ərz edib Ona sığınmağın rahatlığını yaşayırdı. İman vəcdi ilə gerçəkləşdirilən qiyam, qiraət, rüku və səcdələr sanki yorğun könüllər üçün mənəvi reabilitasiya rolunu oynayırdı.

Xüşu ilə qılınan namazların qəlbə nəqş etdiyi təqva həssaslığı qulu namazdan sonra da həyasızlıq və günaha qarşı qoruyan mənəvi zireh vəzifəsini icra edirdi. Nəfs əngəlini aşmaq, şeytanın hiylələrinə qarşı müqavimət göstərmək xüsusunda böyük fərasət və istedad qazandırırdı. Yəni namaz həm insanı pisliklərdən uzaq tutan, həm də möminin halını gözəlləşdirən, həyatını tənzimləyən və ona məna verən ilahi tərbiyə rolunu oynayırdı.

Allah-Təalanın bizə örnək nəsil olaraq təqdim etdiyi əshabi-kiram namazı həyatın tam mərkəzinə qoymuşdu. Onlar namazın dini ayaqda tutan ən sağlam sütun olduğunu dərk edərək ondan bərk yapışmışdılar. Onların namaza olan bağlılıqlarını göstərən saysız-hesabsız hadisələrdən biri olan bu misal necə də ibrətlidir:

Möminlərin xəlifəsi Həzrət Ömər t sui-qəsd nəticəsində ağır yaralanmışdı. Çoxlu qan itirdiyi üçün özündən gedirdi, heç cür ayılda bilmirdilər. Lakin namaz vaxtları girəndə bir nəfər qulağına əyilib:

“Namaz, ya Ömər, namaz!” - deyə səslənən kimi heyrətamiz bir iradə ilə ayılır, o halda namazını əda edirdi. Ardından:

“Namazı olmayanın İslamda yeri yoxdur!”, - deyib yenə özündən gedirdi.

Rəsulullah r də kamil bir möminin namazla nə qədər dərin qəlbi bağlılığının olmasının vacibliyinə işarə edərək belə buyurmuşdur:

“(Mömin) vəfat edib qəbrə qoyulanda ona günəşin qürub halı göstərilər. O da gözlərini ovuşduraraq oturar və “izin verin, namazımı qılım”, - deyər”. (İbn Macə, Zöhd, 32)

Şübhə yoxdur ki, Həzrət Peyğəmbərin, səhabələrin və Allah dostlarının namazdakı vəcd, istiğraq və xüşu halları bizim üçün ulduzlar kimi əlçatmaz ölçülərdir. Hər nə qədər o zirvəyə çata bilməsək də, onların halına yaxınlaşmağa çalışdığımız nisbətdə namazlarımızdan istifadə etmiş olarıq.

Haqq-Təala qəlblərimizə sevib razı qaldığı qullarının namaz eşqindən hissələr bəxş etsin. Namazı çox sevməyi və o müstəsna ibadətin həqiqətini idrak edərək merac üfüqündə səcdələrlə Rəbbimizə yaxınlaşa bilməyi hər birimizə nəsib etsin.

Amin!..