Qəlbdən Mədəniyyətə

Qəlb ərəb sözüdür. Hər nə qədər zahiri mənada bu kəlməylə vücuda qan pompalayan bir orqan qəsd edilsə də, bu adla adlandırılması diqqət çəkir. İnsanların döş qəfəsinin altında və sol tərəfdə olan bu orqan müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli adlarla tanınır. İngilis dilində “heart”, fransız dilində “ciur” kəlmələriylə ifadə edilən bu orqanı ərəblər qədim dövrlərdən bəri “qəlb” kəlməsi ilə ifadə etmişlər. Söz olaraq “dönmək, döndərmək, fərqliləşmək” kimi mənalarına gəlir.

Dil səviyyəsi tarixi mənada çox qədimlərə söykənən ərəblərin bu orqana bu adı vermələrinin əsas səbəbi sevmək, nifrət etmək, kədərlənmək, sevinmək kimi bir çox hissi davranışların gerçəkləşdiyi yerin qəlb olduğuna inanmalarıdır. Ümumiyyətlə “QLB” kökündən törəyən bütün fel və kəlmələr də bir dönüşüm və dəyişiklik ifadə edir. Bununla birlikdə imanın da inkarın da mərkəzi qəlbdir. Qurani-Kərimdə də: “Allah sizə imanı sevdirmiş, onu ürəklərinizdə süsləmiş” (əl-Hucurat, 7), “Ağızlarıyla iman etdik dedilər, lakin qəlbləri iman etmədi” (əl-Maidə, 41) buyurulmaqdadır. Bu ayələrdən yola çıxaraq hər bir mənəvi fəaliyyətin mərkəzi qəlb olduğundan və Allah insanları qəlblərindəkinə görə məsul tutacağından dolayı insan zaman-zaman imana da, küfrə də meyillənəcəyi üçün qəlbə “qəlb” deyilmişdir.

Yunus Əmrə qəlbin nə qədər dəyişkən ola biləcəyini necə də gözəl açıqlayır:

Bir dəm abid, bir dəm zahid, bir dəm asi, bir dəm müti

Bir dəm gəlir ki, ey könül, nə dində, nə imandasın...

İnsan oğlu doğruluqda və ya əyrilikdə qəti qərar sahibi olana qədər bir qənaətə gələ bilmir. Fəqət bu qərara da güvənməmək lazımdır. Çünki qəlb yenidən dəyişə bilər. Quranda: “Bilin ki, Allah insanla onun qəlbi arasına girər” (əl-Ənfal, 24) buyurulmaqdadır. Əsl önəmli məsələ isə “Ey Rəbbimiz! Bizi doğru yola yönəltdikdən sonra ürəklərimizə şəkk-şübhə (azğınlıq, əyrilik) salma! Bizə Öz tərəfindən bir mərhəmət bəxş et!” (Ali-İmran, 8) deyə tövbə edə bilməkdir.

Durmadan günah işləyib tövbə etməyən bir insanın qəlbi qaralır və bu hal insan psixologiyası üzərində, ümumiyyətlə isə cəmiyyət çapında mənfi nəticələr ortaya çıxarır. Belə haləti-ruhiyyəyə sahib olan qəlblər Quranın ifadəsiylə “daşlaşmış” (əl-Bəqərə, 74), “möhürlənmiş” (əl-Mumin, 35) hala gəlir. Belə bir qəlbə sahib olan insan isə yenə Quran ifadəsi ilə desək “Həqiqətən, gözlər kor olmaz, lakin sinələrdəki qəlbllər kor olar.” (əl-Həcc, 46) ayəsi bu düşüncəni açıqca izah edir.

Ölü sifətində olan qəlblər hissini və həssasiyyətini itirmiş insanlar deməkdir. Bu cür insanların meydana gətirdiyi toplumlara hakim olan düşüncə isə cahiliyyə libasıdır. Cahiliyyə və ya cəhalət kəlmələrinin kökü olan “CHL” qaynamaq, incitmək, qaba davranmaq, bilməmək, tanımamaq kimi mənalara gəlir. Rağıb əl-İsfəhani cəhalətin üç yönlü olduğunu bildirərək birinci mənasını insanın elmdən uzaq olması şəklində izah edir. Digər iki mənası isə bir məsələdə düzgün olanın tərsinə inanmaq və bir məsələdə edilməli olanın əksini etməkdir. İsfəhaninin ifadə etdiyi bu üç mənanı elmsizlik, yanlış inanc və yanlış davranış olaraq xülasə edə bilərik.

Bir az daha dərinə gedərsək, Quranın “təəqqül” dediyi əql etmə məsələsi düşünmə və bunu doğru istiqamətə yönəltmək istedadını ortaya çıxaran bütün problemlər cəhalətin meydana çıxması üçün bir vasitədir. Əql etmək, yəni düşünmək işi yenə Quranın ifadəsiylə qəlbin ən mühüm funksiyalarından biridir. “Məgər onlar yer üzündə gəzib dolaşmırlarmı ki, düşünən qəlbləri, eşidən qulaqları olsun?” (əl-Həcc, 46) Bu nəticəyə görə əslində cəhalət bir növ qəlb problemidir. Dolayısıyla cahiliyyə mədəniyyəti də qəlbində problem olan mədəniyyətdir. Çünki qəlb eyni zamanda bir ölçüdür. Sevginin və nifrətin, ağlamağın və gülməyin qaydalarını əxlaqi olaraq ortaya qoyan ilahi xitabı anlayıb dərk edəcək ən mühüm faktor qəlb olduğuna görə onu bir tərəzi qəbul etmək lazımdır.

İnsan ilə mədəniyyət iç-içə olan şeylərdir. Mədəniyyət insan varlığının təbii nəticəsidir. İnsan oğlu mədəniyyəti ortaya çıxarır və sonra bu mədəniyyət tərəfindən özünə şəkil verir. Bəzən ortaya qoyduğu bu mədəniyyətin əsiri olur, bəzən də fövqündə durur. Bütün bunların təməlindəki ölçü yuxarıda qeyd etdiyimiz incəlikləri düşünərsək, qəlbdir. Bu ölçü – qəlb – unudulub gözardı edildikdə mədəniyyət də insani olmaqdan çıxıb bir böhrana doğru sürüklənir. Mədəniyyətlərin qəlbi insan olduğu üçün insanın hüzursuzluğu ilə mədəniyyətin hüzursuzluğu bir-birini bəsləyər. Daha sonra bu böhran halı hər ikisini də əsir alar. Nəticədə ortaya çıxan məna: qəlb böhranının bir mədəniyyət böhranı olduğudur.