Düşünmə…

Albert Kamusun məşhur “Vəba” əsərində insanın kainata yadlaşması, ona tərs düşməsi reallığı dərin dramatik ifadəsini tapmışdır. Romandakı obrazlar bir-birindən fərqli dünyalara sahib olan insanlardır.

Bu əsərin baş qəhrəmanlarından birincisi vəba xəstəliyini öz dini dünya görüşünə əsaslanaraq izah etməyə çalışan dindardır. İkinci qəhrəman elmi dünyagörüşünə sahib olan rasional elm adamı - filosofdur. Üçüncü intellektual şəxs ilk ikisininn də fikirlərini rədd edən, özünəməxsus fikirlərə malik bir şəxsdir. Romanda Oran şəhərini alt-üst edən vəba xəstəliyindən əziyyət çəkən insanlar təsvir olunmuşdur. Hər üç qəhrəman öz dünyagörüşləri çərçivəsində vəba xəstəliyini izah etməyə çalışır.

Din adamının vəba ilə savaşı onun dini dünya görüşünü əks etdirir. Sahib olduğu etiqad ona kainatın öz iradəsinin mövcudluğunu, şüurlu və məqsədli sistem içərisində olduğunu öyrətmişdir. Eyni zamanda bu etiqad ona ilahi nizamın yaradıcısının da olduğunu bildirmiş, hadisələrin üstün iradə tərəfindən idarə olunduğunu təlqin etmişdir. Belə ki, dindar özünü bu mütləq süur qarşısında cavabdeh görür, Oran camaatını məhv edən bu “şeytanın” təsirindən qurtarmaq üçün mübarizə aparmaq məsuliyyəti daşıyır. Bu dindarın etiqadı davranışa çevrilir və bəşəriyyətin xilası üçün əxlaqi missiyaya bürünür.

İkinci personaj materialist dünya görüşünə sahibdir. O, dünyanı və kainatı hissiyyatsız, duyğusuz və ilahi iradədən məhrum olaraq fikirləşir. O, mövcudatda hər hansı bir məna və məqsəd, təbiətdə heç bir qanun və nizam qəbul etmir. Beləliklə də cəza və mükafat bəxş etməyən ilahi gücün yoxluğuna inandığına görə, ölüm onun üçün heç bir məna da daşımır. Ona görə, insanlar sadəcə bir-birinə görə məsuliyyət daşıyır, metafiziki olan güc qarşısında yox. Bu boş və şüursuz kainata tullanmış insanlar təhlükələrdən xilas olmaq üçün bir-birinə dayaq durmağa məcburdur. Bu insanın fikir memarı Haydegerə görə insan varlıq çölünə atılmış bir daş parçasıdır. İnsan bu çöldə sığınacaqsız və ümidsiz qalmışdır. İnsanlar yalnız əlbir olaraq çarəsizlikdən xilas ola bilər. Vəba ilə mübarizə aparmaq da bu mənada lazımlı görünür, buna görə.

Əsərin üçüncü qəhrəmanının vəba xəstəliyi ilə mübarizə məntiqi tamamilə ateistcəsinədir, ancaq eyni dərəcədə də dövrünə və zəmanəsinə uyğundur. Bu qəhrəmanın diliylə müəllif Dostoyevskinin dilə gətirdiyi həqiqəti isbat etməyə çalışır: “Əgər Tanrı olmasaydı dünyada hər şey mübah olardı”. Belə bir vəziyyətdə xeyri şərdən, yaxşılığı pislikdən ayırd etməyin heç bir məntiqi əsası olmazdı. Çünki yer üzündə işlərimizə nəzarət edən hər hansı bir ağıl, əxlaqi nizam və universal iradə olmayacaqdı. Gələcəyinin nə olacağı barəsində inamını itirmiş insan insanlığa xidmət etmək əvəzinə sadəcə öz arzularına xidmət edəcəkdi.

Müəllif yuxarıdakı üç obrazın sımasında əslində bütün dünya fəlsəfə tarixinin qısa xülasəsini təqdim etmişdir:

- İdealist

- Materialist

- Eqzistansialist

fəlsəfə və onu təmsil edən insan(lar)...

XVII əsrdən bəri meydana gətirilən və dindən uzaqlaşmağa aparan pozitivist elmə “kölə olma” dövrünün sonunun gəldiyinə inanılır artıq. Çünki bu gün elmin fövqündə olan, kainatdakı ülvi ruh və iradəyə ehtiyacın olduğunu hayqıran elm adamları ortaya çıxmışdır. Məsələn, Maks Plank ustadı Kepler barəsində bunları söyləmişdir: “Kepler külli iradə sisteminə inanan, bütün kainatı dərindən tanıyan bir dahiydi... O, universal ilahi iradəyə inandı və inandığı üçün də modern fizikanın qurucusu oldu.”

Eynşteyn də eyni şəkildə: “Dini duyğu və xilqətdəki böyük sirrə inam bütün elmi tədqiqatların açarıdır!” -deyir. Digər məşhur bir psixoloqa görə: “Bəşəriyyətin qədərində dua vacib şərtdir. O, həqiqi bir ehtiyacdır. Əgər içimizdəki dua ehtiyacını silsək yox olmağa məhkum olarıq.”

Bütün ömrü boyü dinsiz yaşamış və sərçələrin ürəyi üzərindəki tədqiqatlarına görə iki dəfə Nobel mükafatını qazanan Aleks Karel “İbadət nəfəs almaq, yemək yemək kimidir. Fiziki, psixoloji və əqli ehtiyaclarımızın ayrılmaz parçasıdır.”-deməyə məcbur olmuşdur. Sonra da “Roma, dini etiqad zəifliyi nəticəsində məhv olmuşdu” -deyə etiraf etmişdir.

XVII, XVIII və XIX əsrin elm adamları əsla belə düşünməzdilər. İyirminci əsrin böyük fransız riyaziyyatçısı Şvartç (və dostları) da sələfi məsləkdaşlarından fərqli düşünmüşdür: “XIX əsrdə fizika həyatın bütün problemlərini, hətta şeiri belə həll edəcəyinə inanırdı. Bu gün isə fizika özünün belə nə olduğunu bilmir.”

Artıq mütləq pozitivizmə, ifrat rasionallığa və məğrur elm(izm?)ə etimadın sarsıldığı yeni dünyamızda dini həqiqətlərin də ən az alternativləri (!) qədər diqqətə alındığı yeni bir dövrün astanasındayıq...

Dr. Rafiz Manafov